گروه انديشه - شاخه‌های «برسم» در دستان موبد، تاریکی را درهم می‌شکند
پیشینه‌ی برخی رستنی‌های زیست‌بوم ایران(بخش هشتم)
شاخه‌های «برسم» در دستان موبد، تاریکی را درهم می‌شکند
خسرو شهمردان: گیاه «مورت» بانام علمی(:Myrtus communis) از گیاهان بومی نجد ایران است که در زبان اوستایی از آن به‌صورت «بَرِسمن» یاد شده است. واژه‌ی «بَرِسمن» خود از واژه‌ی اوستایی «بَرِز» مشتق شده و هم‌ریشه با واژه‌ی سانسکریتی «بره»(:Barh) می‌باشد. نام این گیاه در زبان پهلوی به‌صورت «Murt» آورده شده که امروزه در زبان فارسی نیز به‌همین گونه رواج دارد.
مورت درختچه‌ای است همیشه سبز و پایا که بلندی ساقه‌های آن گاه تا ۵متر هم می‌رسد. برگ‌های آن نوک‌تیز، بدون تار و دندانه، چرمی و به رنگ سبز تیره است. این برگ‌ها از ۳تا۵ سانتی‌متر درازا داشته و بویی بسیار خوشایند دارد. گل‌های مورت، درشت و سفید رنگ با بویی ویژه است که از اردیبهشت‌ماه تا تیر ظاهر می‌شوند. میوه‌ی گیاه «مورت»، توپی شکل و به‌صورت پوشینه(:كپسول) است. رنگ آن آبی متمایل به سیاه و بزرگی آن به اندازه‌ی یک نخود، با مزه‌ای گس است. میوه‌ی خشک شده‌ی مورت را «آس‌دانه» می‌نامند. گیاه «مورت» در بیشتر بخش‌های نجد ایران می‌روید. این درخچه را در بخش‌های شمالی ایران چون منجیل و هرزویل، بخش‌های مرکزی زاگرس چون لرستان و چهارمحال‌وبختیاری و بخش‌های مرکزی ایران چون فارس، یزد و کرمان می‌توان به فروانی یافت.
ز دستور پاکيزه برسم بجست دو رخ را بآب دو ديده بشست
پرستنده آذر و زردهشت همي رفت با باژ و برسم بمشت
چو از دور جاي پرستش بديد شد از آب ديده رخش ناپديد (فردوسي)
در فرهنگ زرتشتی از سرشاخه‌های بردیده‌ی گیاه مورت، باعنوان «برسم» یاد می‌شود. این شاخه‌های برسم در فرهنگ زرتشتی گرامی شمرده شده و استفاده‌ی آیینی گسترده‌ای دارد. چنان‌که در یسنای25بند3 از آن یاد شده و گفته می‌شود که «برسم» باید از جنس «urvar-a» باشد. در یسنای57بند6 از «سروش‌ایزد» به‌عنوان نخستین کسی که برای نیایش پروردگار یکتا و بی‌همتا، برسم در دست گرفت، یاد می‌شود. در رام‌یشت فقره‌ی7 آمده است که هوشنگ پیشدادی با برسم به نیایش ایزد وایو پرداخت. در فرگرد19 وندیداد بند19 از نماز بردن به درگاه اهورامزدا با تنی پاک در حالی که شاخه‌های برسم در دست نمازگزار است، یاد می‌شود.
در فصل14بند2 کتاب پهلوی «شایست‌ناشایست» نیز از نیایش با شاخه‌های سبز برسم یاد می‌شود. در فصل 23 کتاب پهلوی «بندهش هندی»، گلی را نماد اورمزد و هریک از امشاسپندان و ایزدان می‌شمارد. گیاه «مورت» که گیاهی آیینی است و شاخه‌های آن در آیین‌های دینی چون «جشن‌خوانی»، «باژ و برسم» و «یشت‌آب‌وبرسم» توسط موبدان در دست گرفته می‌شود، نماد «اهورامزدا» در میان گیاهان شمرده می‌شود. با تکیه برهمین سخن کتاب بندهش است که «دستوردکترجیوانجی‌مدی» می‌نویسد: «برسم در دستان موبد چونان شمشیری از نور است که تاریکی را در هم می‌شکند.» وی فلسفه‌ی به دست گرفتن شاخه‌های سبز برسم هنگام نیایش‌هایی چون «باژ و برسم» را، ریشه در سپاسداری از گیاهان و رستنی‌های اهوراآفریده می‌داند. «باژ و برسم»، نیایش کوتاهی است که به‌صورت زمزمه همراه با در دست گرفتن شاخه‌هایی از برسم انجام می‌پذیرد و مقصود از انجام آن، سپاس و ستایش از نعمت‌ها و داده‌های خداوندی است. این نیایش در پیش از خوردن خوراک متداول بوده است. در این میان چنان‌که «وندیداد» می‌فرماید، شرط برسم به‌دست گرفتن، پاکيزگي تن و لباس است.
نهادند خوان پيش يزدان‌پرست گرفتند پس باژ و برسم بدست
پس ايزدگشسب آنچه اندرز بود بزمزم همي گفت و موبد شنود(فردوسي)
«موبد جهانگیر اشیدری» دراین‌باره می‌نویسد: «مقصود از برسم در دست گرفتن و نیایش خواندن، سپاسداری به‌جای آوردن نسبت به گیاهان اهوراآفریده است. گیاهانی که خوراک انسان و چهارپایان و جلوه‌های رنگ به رنگ و زیبای آفرینش هستند. در مراسم برسم، برسم را در آب زور می‌گذارند و از رطوبت به آن نیرو می‌دهند، که این به‌خوبی یادآور باران و بالیدن رستنی‌ها و آبیاری محصول و بارآور ساختن زمین است.»
برای بهره‌جستن از شاخه‌های مورت در آیین‌های مذهبی، «موبد» درحالی که نیایشی بایسته را زمزمه می‌کند، شاخه‌های مورت را با کاردی به‌نام «بَرسَمچین» بریده و آنها را در ظرفي مسی یا روزین نامور به برسمدان یا «كلچه»(kalache) که به‌شکل گلدان مدور گردن باریک است، قرار می‌دهد.
جدا از نجد ایران، مورت در نواحی مدیترانه چون یونان و سوریه نیز می‌روییده و در میان مردمان آن سرزمین‌ها نیز کاربردی آیینی داشته است. گیاه مورت در میان مردمان سوریه سمبل جوانی، زیبایی و بكارت بوده است. یونانیان گیاه مورترا سمبل عشق و ابدیت می‌شمردند و بر سر نوعروسان تاجی از آن قرار می‌دادند.
ایرانیان و یونانیان باستان از خواص پزشکی گیاه مورت آگاه بودند، چنان‌که در نوشته‌هاي «بقراط حکیم» و دستورات پزشکان «گندی‌شاپور»، گياه مورت جايگاه پزشكي والايي دارد. گیاه مورت، اثر ضدعفونی کننده دارد و از آن در مصارف داخلی و خارجی می‌توان بهره گرفت. «مورت» مقوی معده، نیرودهنده، رفع کننده‌ی بیماری‌های دستگاه تنفس و مجاری ادراری است. برای تقویت معده، از گردبرگ مورت می‌توان پیش از هربار خوراک خوردن، استفاده کرد. غرغره جوشانده آن در ضدعفونی دهان و رفع تحریک مخاط موثر بوده و بوی بد دهان را رفع می‌کند.
از گیاه مورت در مصارف خارجی و رفع بیماری‌های جلدی، به‌ویژه زمانی که به‌شوند بروز دانه‌های جلدی، پوسته‌های کوچک و سفیدرنگ بر روی پوست ظاهر می‌شود، می‌توان استفاده کرد. عرق گیاه «مورت» نیز در تقویت موی سر و سیاه شدن آن مفید است. مردمان بومی بخش‌های مرکزی ایران، به‌ویژه در مناطق بختیاری از روزگاران کهن مورت را به‌عنوان بخور جهت رفع سرماخوردگی، گاهی هم برای رفع سردرد به صورت مخلوط با عصاره حنا استفاده می‌کردند. امروزه در فرآوری محلول«میرتكس» و پماد«میرتوپلكس» از گیاه ارزشمند «مورت»، بهره گرفته می‌شود.
باید به‌یاد داشت که فرآورده‌های به‌دست آمده از مورت را نباید به مقادیر زیاد و بی‌رویه و برای مدت طولانی به‌کار گرفت، زیرا بر اثر دفع اسانس از راه دستگاه تنفس، مخاط برونش‌ها تحریک شده و عوارض ناراحت کننده‌ای در پی خواهد داشت. امروزه از چوب درخچه‌ی «مورت» در صنایع‌دستی چون «منبت‌کاری» و ظریف‌سازی‌های چوبی بهره می گیرند.
در همین راستا بخوانید:
بخش نخست: گیاه ایرانی در چنگال واژه‌ی مغولی
بخش دوم: پيشكش‌هايی کهن، از سرزمین چین
بخش سوم: خوز شکرستان به کام مردم ایران
بخش چهارم: دستی که گندم می‌کارد راستی می‌افشاند
بخش پنجم: «سداب» به شکست اهریمن یاری می‌رساند
بخشش ششم: «انار»، آیینی‌ترین میوه‌ی جهان
بخش‌هفتم: امرود، شاه‌ميوه‌اي از جنگل‌هاي هيركاني